تاريخچة مختصر خانقاه انجابنشين كه همنشـين مــردانـنـد تــا دود كـدورت تـرا بـنـشـانـنـد انديشه مكن به عيب ايشان كايشان زان پيش كه انـديشه كني مـيدانـند

تاريخچة مختصر خانقاه

     انجابنشين كه همنشـين مــردانـنـد

                                                  تــا دود كـدورت تـرا بـنـشـانـنـد

     انديشه مكن به عيب ايشان كايشان

                                                زان پيش كه انـديشه كني مـيدانـند

                                                                            ( مولوي بلخي)

خانقاه معني خوان، خوردني و خانه را افاده ميكند و به اصطلاح مركز تجمع اهل عرفان و صوفيان است كه سالكان غرض رسيدن به مقامات عرفاني درآنجا با كمك و رهنمايي مرشد به رياضت و عبادت ميپردازند.

منـم كـه گـوشـة ميخـانـه خـانـقـاه منست

دعــاي پـيـر مـغـان ورد صبحـگـاه منست

                                                               ( حافظ)

خانقاه مركز رهبري جذبه شور و شوق و مدرسة تربیتی سالكان و اهل عرفان شناخته شده است. صوفيان زيادي از طریق خانقاه ها تقديم دنياي معرفت واسلام شده اند. محترم نيلاب رحيمي در مجلۀ «فرهنگ» پژوهش دقيق پيرامون خانقاه انجام داده و دو نظر عمده را در اين باره ارايه نموده است:

يكي خانقاه، خانگه (معرب آن خانقاه) خانة سرد يا محلي كه درويشان ومرشدان در آن سکونت ميكنند.

دوم خوانگاه كه معادل به خانگاه ثبت شده معناي خوان را رسانيده وخوردن را افاده ميكند يعني محل صرف غذا و جاي زيست را ميدهد.([1])

صوفيان كه مدام در تكاپوي حقيقت هستند اكثراً مقدمان خويش اصحاب كرام و اهل صفة نبوي را معرفي ميكنند. تاريخ و سوابق خويش را به دوره رسالت پناه محمد مصطفي^(ص) ميرسانند. برخي اولين خانقاه يا محل صحبت و تجمع صوفيآن را صفة مسجد نبوي معرفي ميدارند. اما پوهاند داكتر جاويد در «مجله هنر»([2]) تحرير داشته است كه: خانگاه به معني عام اقامتگاه مسافران، سياحان و درويشان بوده و به مفهوم خاص محل تجمع عرفاي صوفيه را گويند كه سالكان و مريدان در اين محل با نظرداشت رسوم وآداب آن همچو مدرسه تحت نظر مرشد مراحل سیر وسلوك را به پيش ميبرند. در رأس هر خانقاه مرشدي قرار دارد و مرشد مكلفيت تربيت مريد را در عرصه سير وسلوك عهده دار ميباشد.

محترم نيلاب رحيمي در مقالۀ خويش افزوده كه اهل عرفان وتصوف پي دريافت حقيقت از يك شهر به شهر ديگر رفت وآمد ميکردند به منظور اينكه در جريان گردش و سفر بدون آذوقه، خوراك ومنزل نه مانده باشند، در هر كنج از بلاد اسلام خانقاه هايی را ايجاد كردند تا بدينوسيله از تشويش خوراك ومشكلات اقامت مطمئن باشند و از طرفي با هم مسلكان و مرشدان تماس هايي بر قرار نمايند از حال و احوال همديگر با خبر باشند و از جانبی بهترين محل براي ذكر و رياضت شان باشد.([3])

عباس مهرين مينويسد: «خانقا هاي صوفيان، متعدد و در سراسر جهان پراگنده بود از وظايف مريدان بود كه سحر وقت از خواب برخيزند وخانقاه را جاروب كنند، آب بردارند و مطابق به دستور شیخ با رفقاي خود به همكاري بپردازند.»([4])

محترم نيلاب رحيمي از قول جامي^(رح) نوشته است : اولين خانقاه در شهر رمله (نمله) شام بنا گرديده و علت ايجاد آن را چنين توضيح نموده است: «اول خانقاهي كه براي صوفيان بنا کردند آنست كه به رمله شام كردند. سبب آنست كه امیری ترسا به شكار رفته بود ، در مسیر راه دوتن را ديد از اين طايفه كه فراهم رسيدند ودست در اغوش يكديگر كردند، هم آنجا بنشستند وآنچه داشتند از خوردني پيش نهادند بخوردند و آنگاه برفتند، امير ترسا را معامله والفت ايشان با يكديگر خوش آمد. يكي از ايشان را طلب كرد وپرسيد آن كه بود،گفت: ندانم، گفت تراچه بود؟گفت: هيچ چيز، گفت ازكجا بود؟ گفت ندانم.

آن امير گفت كه: پس اين الفت از چه بود كه شما را با يكديگر بود، گفت: كه ما را طريقت است. گفت شما را جاي هست كه آنجا فراهم آييد؟ گفت: نه.گفت: من براي شما جاي سازم تا با يكديگر آن جا فراهم آييد سپس آن خانقاه به رمله بساخت.»([5])

آقاي نيلاب رحيمي كه با استفاده از بيست مآخذ در مورد خانقاه پژوهش نموده نگاشته است: اولين شخصيكه به اعمار خانقاه كمر همت بست زيد بن صومان بن صره بود. موصوف چون متوجه شد كه سالكان ديار مصر با خاطر آسوده بدون كدام در آمد مادي، سر پناه وغذا مصروف عبادت الله^(ج) گرديده اند به غرض اينكه از فيوضات اين صوفيان بهره مند شده باشد، تعميري را بنام خانقاه اعمار كرد تا ايشان از حوادث طبيعي، گرمي، سردي، برف وباران، غذا ولباس در امان بوده و به پرستش حق تعالي^(ج) مصروف باشند.

نويسنده صلاح الدين يوسف ايوبي فاتح بيت المقدس و جنگ هاي صليبي را نيز معمار نخستين خانقاه معرفي كرده است واو موقوفاتي را براي خانقاه معين كرد.

در قرن هفتم هجري خدمت گزاران عرفان وتصوف نقش عمديي در رابطه به سياست دولت وقت داشتند كه با استفاده از موقف شان به ايجاد واعمار مراكز خيريه چون خانقاه پرداختند.

در سر زمين هاي خلافت شرقي جهان اسلام خانقاه از زمرة بناهاي خيريه به حساب ميرفت و از حمايت مردمان خيرانديش بر خوردار بوده است.([6])

در ابتدا خانقاه مانند مدرسه در خدمت تربيت همه گان بود كه با گذشت زمان در سراسر كشورهاي اسلامي ايجاد گرديد وانكشاف نمود كه اين امر باعث رشد سريع تصوف شد.

صوفيان و درويشان از گروه هاي مختلف در خانقاه جمع ميشدند، به ذكر و عبادت حق ميپرداختند.

در قرن سوم و چهارم افزوني سالكان سبب پيدايش طريقه هاي مختلف در صوفيه گرديد و هر طريقه، خانقاه هاي مختص به خويش را ايجاد وبنا نهادند به خصوص شخصيت هاي عرفاني خراسان در اين راستا نقش عمده داشتند. برنامه ها و نظريات مخصوص خود را در عرصۀ عرفان طرح ريزي كردند، كه سبب انشعاب در ايشان گرديد. از آن به بعد پيروان هر مرشد در خانقاهي مربوط به همان مرشد تجمع مینمودند و يا پياده ميشدند.

در ابتدأ خانقاه به مفهوم سر پناهي براي صوفيان بود، به مرور زمان موقف خود را در جامعه تثبيت نمود و در كنار مدرسه قرار گرفت. بعد انكشاف یافت که باعث ايجاد فلسفة تصوف گرديد و روز تا روز نفوذ  خويش را در جامعه مستحكم ساخت.

البته خانقاه های اولی با ساختار ساده دیگر پاسخگوي نيازمنديها صوفيان نبود، لذا انكشاف كرد وتغييرات قابل ملاحظة در او رونما گرديد مخصوصأ در دو بخش عمده توسعه پيدا نمود که يكي تالار بزرگ جهت صرف غذا واجراي مراسم تصوفي چون: حلقه ذكر، سماع و غيره اعمار ميشد وبخش دوم اعمار حجره هايي بود كه صوفيان به تنهايي در خلوت می نشستند و به رياضت هاي شاقه غرض تهذيب نفس ميپرداختند.([7])

به قول محترم دكتور جاويد بعد ها از اين هم كار فرا تر رفت در خانقاه ها كتابخانه، مسجد، حمام وغيره نيز اعمار ميگرديد وبه خاطر استفاده از وسايل آسايشي وآموزشي در خانقاه به هيچ وجه پول اخذ نميگرديد. مصارف خانقاه ها وسيله كمكها و امداد مريدان، اخلاص مندان واهالي دور پيش خانقاه با پيروي از دستورقرآن عظيم الشان تمويل ميگرديد.

كه ميخورانند طعام را با وجود محبت آن فقيران، يتيمان و اسيران را([8]).

فعلاً در خانقاه هاي كابل نيز حال به همين منوال است دروازة خانقاه به روي همه مراجعين بدون كدام ممانعت باز ميباشد از مهمانان، فقيران و درويشان با كمال مهمان نوازي پذيرايي به عمل مي آورند. نمونۀ بارز آن خانقاه(خواجه غریب) نواز ميباشد.

عده يي از بينوايان، معيوبين ودرويشان در آنجا آقامت گزيده اند واز طرف لنگر خانقاه اعاشه واباته ميگردند.

ازجمله یکنفر كه خود را عبدالخليل ولد ميرزا محمد باشنده شهركهنه كابل معرفي ميدارد ودر اثر جنگ هاي اخير ازيكپا معيوب گرديده  و دو پسر جوانش به اثر اصابت راكت سكر شهيد ومنزلش طعمة حريق گرديده، با يأس ونوميدي در خانقاه خواجه غريب نواز مسكن گزين شده است.

در گذشته ها ادارة خانقاه به شيخ وسر حلقة طريقت تعلق ميگرفت و مصارف آن از راه كسب وكار اهل خانقاه، نذر، خيرات وصدقات كريمان، مخلصان و مراكز فرهنگي فراهم مي گرديد و به هر وسيلة ممكن لنگر خانقاه را گرم نگه ميداشتند. خرچ و مصارف خانقاه هاي امروز كابل مانند گذشته ها به دست مي آيد وبراي ضرورتمندان خانقاه به مصرف ميرسد.

واژه خانقاه در اشعار شاعران زبان دري باز تاب يافته است که با ارایه چند نمونه بسنده ميگردد :

زخـانـقـاه بـه مـيـخـانـه مـيـرود حـافـظ

مگر زمستي زهـد وريـا بـه هـوش آمـد

                                                                   (حافظ)

خانقه جاي تو وخانة مي جای من است

پـيـــرســـجـاده تــرا داده وزنــار مـــرا

                                                            (خاقاني)                                                                                                   

اي گـداي خـانـقـه بـرد رگـه پـيـر مـغـان

مـيدهـنـد آبـي ودلها راتـوانـگر مـيـكنـد

                      *** ( صوفي عشقري)

بيا كه حضرت مي را به خانقاه ببريم

به صوفيان ريا صاف و بي ريا ببريم

                                     ***        (سروردهقان)                                                                                                     

چه چاره گرنكنم تا سحر غـزل خواني

كه ماهتاب فلك شمع خانقاه من است

                                    ***          ( سروردهقان)                                                                                                      

سـعـدي تـونـه مـرد خـانـقــاهـي

مـن چـون تـو قـلـنـدري نـديـدم

                                                        (سعدي)                                                                            

خـانــقــاه تــشـبـــيــه اهــل صــفــه دان

زيـنــت اســـلام ومــلـــت شـــد در آن

                                            (فاني)

خـروش بـي مـزة صـوفـيـان هـلاكـم كـرد

دعـا كـنـيـد كـه مـيـكـده خـانـقـاه شـــود

                                            ***            (خاقاني)                                                                                                         

مــرا گــريــز زخــانــه بــه خــانــقــا بــود

چـوطـفل كـوسـوي مـاد رگريـزد از بـرباب

                                             ***           ( خاقاني)                                                                                                           

تـوخـانـقـاه وخـرابـات در مـيـانـه مـبـيـن

خدا گواه كـه هـر جـا كـه هست بـا اويـم

                                                                ( حافظ)                                                                                                             

قطعه نظمي از مولانا نياز احمد «فاني» خليفه صاحب خانقاه علأالدين عليا واقع قلعة جوگي در مورد تاريخ خانقاه كه قرار گاه درويشان ميباشد انتخاب شده كه چنين است:

در بيان خانقاه و قرار گاه درويشان

      چنـصـد سپـاس ولـك ثـنـا بــر كــبــريــا

                                       لــك صــلــوات ومــرحبا بـر مـصـطـفي

      صــد ســلام بــرآل واصــحـاب كـــرام

                                       بــرجــمــيــع اولــيــأ رحــمــت مــــدام

بـعـد از حـمــد و صــلــوات و هـم ســــلام

                                       از اســــاس خـانــــقــاه گــويــم كــلام

     مــعـــنــيـــش را اول آرم در بـــــيــان

                                       از چــه رو شـــد خـانـقاه نـامـش بـدان

     خــانــقــاه را بــاز گــويـــم اي كــــرام

                                       خـوانـگـاه در عـرف خـوانـنـدش بـنـام

     يــعــنــي ســفـره خــانـه وجــاي غــــذا

                                       مـيــخـورنــد زآن سـفـره آن اهـل وفـا

     صـــوفــيــه وهــم مـسـافـــر رهــگــــذر

                                      جـمـله را آن خـوانـگـاه شــد مـسـتـقـر

     بــرثــبـوت خــانـقــاه قرآن([9]) دلــيـــل

                                       آنـكه مـضـمـونـش بــود از ايـن قـبـيـل

     مـي بـخــورانــنـد طـعــام را هـــر زمــان

                                       خـــود، اشــد دارنـد ضـرورت هـم برآن

     بـــهــرمسـكـيــن ويــتــيـم وهـــم اسيـــر

                                      مــيــدهــنـــد بــهـر رضـاي آن خــبيـری

     خــانــقــاه مــستــحــسنـات صـــوفــــيان

                                       نــسبــتــي دارد بــه صــفـه بــيــگـمــان

     بــود صــفـــه مــســكــن اصـحـاب فـقـر

                                       در زمــــان آن رســول صـــدرو بـــدر

     هر كرا مسـكــن نــبـودي از صــحـــاب

                                      جــاي اوبـــود صــفـــة عــالـي جــنــاب

     هـــركـــه وارد در مــديــنــه مـــيشـــداو

                                     خـويــش و آشـنايـي نمـيداشــت آن نكو

     جــــاي اوبــــود صـــفـــة اهـــل صـــفـــا

                                   ايـــن روايـــت كـــــرد طـــلــحــه از وفــا

     خــانــقــاه تـــشــبــيــه اهـــل صـــفـه دان

                                    زيــنـــــت اســــلام ومـــلــت شــد در آن

     زانــكـــه از آفــــات دنــيـا بــيــگــمـــان

                                   مـــيــبــرنــد آنــجــا پـــنــاه وهــم امـــان

     از غـــذاي مــعــنــوي هــر صـبــح وشـــام

                                    مــيــرســد بــر ســالــكــان انـجــا مـــدام

     مـيــشـود مـشـغــول ذكــر وفـــكــر حـــق

                                     درس عــرفـــان را هـمـي خــوانـنـد سبــق

     گــركــنــم مــشــروح ذكــر مــســتــعــان

                                     كي در ايـن دفــتر بـگــنـجـد بـي گـمــان

    زانــكـه از جـمـلـه عــبـادت بــرتـر اســت

                                   از هـــمــه افــضـل تــرو اكــبـرتـر اســـت

     اين فضـيـلـت جــاري اســت در خـانــقــاه

                                   پـــس بــبــر از صـــدق دل آنــجــا پــنــاه

     بـــاز گـــويـــم ز ابـــتـــداي خـــانـــقـــاه

                                   كه چـه سان گشت صـوفيـان را خـانـه گـاه

     هـســت در احــــوال عــرفــان ايـــن بـيـان

                                  هـمــچــنـان جـــامـي نــمـــود تـصديـق آن

     صــوفــي يــي بــود ابــوهـــاشــم([10]) بنـــام

                                  قـــرن دوم هــــجــري آن عـــالــي مــقـــام

     اولــيـــن شـخـصـيـكـه صـوفـي نـام شـــــد

                                 بــود ابــوالـهـــاشـم چــنـــيــن ابـــرام شـــد

     خــــانـقـــاه اولـــيــن كـــــه شــــد بــــنــا

                                 بــود انـــدر رمـــلــة شــــام از قــــضــــــأ

     مـــيـــر تــرســا رفــــته بــود بــهــر شـكــار

                                 ديـــد انــــدر ره دوتـــــن را رهـــــگــــذار

     بــود اهـــل صــوفـــــيـــه هــر دو مـــگــــر

                                  چــون فــراهــم آمـــدنـــد بــا هــمـــــدگر

     پـــس گــرفــتــنـــد اندر آغوش يكــديـگر

                                   الـــفـت وشـفـقـت نـمـودنـد ســر به ســــر

     هـردو بـنـشـستــنـد خـــوش بـا هــمـــدگــر

                                    هـرچـه داشـتـنـد خــوردنـي از خشك وتر

     جـمـله بـنـهـادنـد خـوردنـد بــا ســــــرور

                                     بـــعــد آن رفـتـنـد هــر يــك بـي فـتــور

     مـيــر تــرســا را خــوش آمــد كــارشـان

                                    الــفــت وهـــم شــفـقـت وايـثـــار شـــان

     يــك از ايــشان را طــلـب كـرد آن امــير

                                     گـفت و آن ديگر كي بود اي خوش بصير

     گـفت نــدانـم كــه كـي بــود واز كــجــا

                                     هــم نـبـود قــوم وقــرابـــت بـــيـــن مــــا

     پــس اميری گــفـت اين محبت از چه بود

                                    كــه شـمـا بــا يــكــديــگـركـرديــد زود

     گـفـت: درويــش ايــن مــحـبــت از يقـين

                                    بـــاشـــد از راه طــريـقــت هــمـــچـنـــين

     گــفــت: شــمــا را اسـت جــاي ايجوان؟

                                    تـــا شـــويـــد انـــدر آنـــجــا بــر امـــان

     گـفـت: صـــوفــي نـيــست مـا را جاي آن

                                     تــا بــيــا ســايــــم آنــجــاي يك زمــان

     گـفـت: مـن جـايــي بـســازم بــر شـــمـــا

                                   تــاكــه آنــجـا جـــمــع گـرديـــد از وفـــا

     پــس بــنــاكــرد خــانـقـــاهــي آن امــيــر

                                   كــــه بــــود در رمــلــة شــام آن شــهـيــر

     هــمـچـنــان بـشــنـولــطـيـفـه پـــر ثـــمـــر

                                    كـــه اشــارت كــرده اســت خـيـر الـبـشـر

     بـــــوعــــــلـــــي دقــــاق بــــر نـــــســـا

                                   بــــــر مــــــزارت مـــــنــيـــر اولــــيــــأ

     صـــوفـيـان آنـجـــا نــداشـتـنـد جـايـــگـاه

                                    عـــزم كـــــرد او تـــابــســازد خــانـقــــاه

     انــدر آن شـــب ديـــد فـــخـــر انــبــيـــأ

                                    كـــه خــرامــان شــد چـو شـمــس بـاضيأ

     امـــر فـــرمــــود بــرعــلــي ســردار ديــن

                                    صـــوفـيـان را خـانـقــاه ســاز ايـنـچــنـيـن

     انــتـخـاب كـرد جــــاي آن را مـصـطـفـي

                                    خـط كشـيـد بــرچــاراطــرافــش ضـــيــأ

     كـه بـريـن عـرض وبـريـن طـول اي دقـاق

                                    خـــــانــقـــاهــي كـــن بــنــا از اشــتيـاق

     بــوعـلـي بـــرخــواست فـــردا شـــد روان

                               ســـوي آن بــقــعـــه بــه جــمــع صــوفـيـان

     چــــــون رسيـــدنـــد بــركــنــار آن زمــيـن

                              بـــود خـــط مـــصــطـفـي بـــروي مــتــيــــن

     ظــاهــر و بـا هــر هـــمـــه كــردنــد نــگــاه

                               هـم بـنـا كــردنــد بـــر آن خــط خـــانــقـــاه

     بــــعـــد آن جــمــع كـــثــيــر از صـوفــيـان

                               هـمـچنـان جــمــع مــشــــايـــخ عــــارفــــان

     انـــدر آن بــقــعــــه رســـيــدنــــد از وفـــــا

                                 كـــه اســـاســش تــــا كــنــون دارد بــقــا

     انــــدر آنـجـــا دامــــن آن كـــــوهــســـار

                                  هـســت مـــزار چـهـار صــد پــيــر كـــبــار

     زآن سـبــب خــوانــنــد نـســارا صــوفـيــان

                                  خــوش بــنــام شــام كــوچــك بــيـگـمـان

     طـــبــق يــك راوي ديــگر آمـــد چــنــين

                                  خــانــقــاه دربـــصــره اول شـــد مــتــيــن

     يـك مـريـد عــبـــد واحــــد(*) بــن زيــد

                                 كـــرد بــنــا يـك ديــركـوچــك بــر اميـد

     كــه شـونـد جـمـع صـــوفــيـــان بـــا صـــفــا

                              انــــــدر آن ديــــر بـــهــــر ذكــر كـبـــريـــا

     صــــوفـــيـــان بـــصــره در زهـــد تـــقـــــي

                               هـــــمـــچــنـــان ورد، درود مـــصـــطــفــي

     از بــســاشــهــر دگـــر مــمـــتــاز بــــــــود

                              صــــوفـــيــانـــش بــا خــــدا در راز بــــــود

     تـاكــه شــد ضــرب الــمثـل بـرخــاص و عــــام

                                فـــقـــه كــوفــي طــاعـــت بـــصـــري نـــظـــــام                                                            

                                                                     ( نياز احمد فاني)

 به استناد از شعر محترم (فاني) بوعلي دقاق نيز از جمله بنيان گذاران خانقاه است. وي حضرت محمد^(ص) را در خواب ميبيند كه برايش هدايت اعمار خانقاه را در محل نسا ميدهد وجاي اعمار خانقاه را خط ميكشد. فردا بوعلي با جمعي از ياران عازم محلي ميشوند كه در خواب ديده بود ایشان در آنجا مشاهده ميكنند كه واقعأ به روي زمين مذكور نقشة خانقاه كشيده شده است. آن را طبق نقشۀ كه حضرت محمد ^(ص) در خواب برايش هدايت داده بود اعمار نمودند. و خانقاه موصوف تا امروز برجا است.

به هر صورت خانقاه ها اعمار شدند، انكشاف نمودند بقا يافتند وتا امروز پا بر جا هستند.

محترم نيلاب رحيمي مينوسيد: درقرن پنجم و ششم هجري خانقاه از محدودۀ صوفيان پا فرا تر گذاشت چنان رشد نمود كه مورد توجه دولت مردان وسلاطين قرار گرفت. عامل اين انكشاف را مبارزه بر ضد ظلم، استكبار، دستگيري از ضعيفان، حق گويي صوفيان، به خصوص جهاد عرفاي بزرگ چون عبدالله مبارك وفات(18هـ) فضل(187هـ وفات) وامثال شان در سنگر هاي حق عليه باطل با دشمنان دين دانسته اند. اين وضع و حركت باعث توجه اراكين دولتي گرديد وايشان از لحاظ سياسي و اجتماعي به فكر حمايت از خانقاه ها شدند.

بعضي از شاهان به خانقاه ها ميرفتند وبه صحبت مرشدان گوش فرا ميدادند. از جمله رفتن سلطان محمود غزنوي به خانقاه ابوالحسن خرقاني، اعمار خانقاه در اسپاهان (اصفهان) توسط نظام الملك مثال خوبی میتواند در زمينه باشد. سلاطين غزنه خدمت به خانقاه ها را افتخار خود مي دانستندو مباهات ميكردند.

ساسانيان نيز در اين عرصه خدمات شايان نموده اند. در زمان زمامداری شان خانقاه ها به سرعت چشم گير بيرون از مركز خراسان تا خليج بنگال، تركستان چيني، حوزه سيحون، بحيره ارال، كنار هاي بحيره مديترانه وقلب اروپا گسترش یافت. همينطور تاسيس خانقاه مولويه توسط فرزند راستين خراسان و بخش حقانيت عرفان توسط مولانا، نوشتن مثنوي معنوي سبب شد كه خانقاه به حيث يك كانون فرهنگي درجامعه پذيرفته شود.

سپس آل كرت بعد از حمله تاتارها در هرات خدمات قابل قدري در اين راستا نموده اند. هكذا اولاده تيمور خانقاه هايي را در: هرات، كابل، بلخ، مرو، ماورأ النهر، تخارستان و نيم قاره هند تاسيس كردند، در رإس هر كدام مرشداني قرار گرفتند كه مردم را به سوي عرفان و حقيقت دعوت مينمودند.

زمان سلطنت بابريان در هند طريقه نقشبنديه، قادريه وچشتيه نسبت به طريقه هاي ديگر بهتر رشد و انکشاف نمود كه خانقاه هاي هر سه طريقه فعلاً در كابل موجود و فعال هستند و در خدمت اهل سلوك قرار دارند.

---

 نيلاب رحيمي ، مجله فرهنگ شماره اول کابل: نشريه اطلاعات و كلتور 1369ش ، ص 45.-[1]

[2]- اكآدميسين دكتور جاويد ، مجله هنر، شماره دوم، كابل: ارگان نشراتي اتحاديه هنرمندان، سال: 1366 هـ .

- نيلاب رحيمي مجله فرهنگ،ص 54.[3]

- پروفيسورعباس مهرين،ص 12. [4]

[5]- نيلاب رحيمي، مجله فرهنگ، شماره اول، كابل:  نشريه وازرت اطلاعات و كلتور ، سال 1369، ص 55.

- همانجا، ص 65.[6]

[7] - نيلاب رحيمي، مجله فرهنگ، شماره اول، كابل:  نشريه وازرت اطلاعات و كلتور ، سال 1369، ص ص 60- 61.

[8]- اكآدميسين دكتور جاويد، مجله هنر، شماره دوم، كابل: ارگان نشراتي اتحاديه هنرمندان، سال 1366 هـ. ص.

- ويطعصون الطعام علی حبه مسکیناً و یتسماً و اسیرا. .[9]

1- دربارة اولين صوفي در آغاز كتاب از ابو هاشم نامبرده شده است يا مراجعه شود به نوشته محترم پوهاند سيد حسين شاه «بحشي در مورد تصوف» مجله ادب شماره چهارم سال دهم، ص ص 15- 20.

*- اكادميسن دكتور جاويد، مريد مذكور را به نام زيد بن صوحان ثبت كرده است اما فاني در شعر آن را عبدالواحد بن زيد ناميده است.