نمای
نوروز
در«نوروز خوش آیین»
نوروز یا روز نو اولین روز نخستین ماه سال خورشیدی و آغاز دوره
تازه در گردش زمین است. این روز در تاریخ و فرهنگ مردم افغانستان ریشۀ کهن دارد.
محققین و پژوهشگران پیشینۀ این روز را به قدامت عمر آریایی ها در این سرزمین
رسانیده اند.
به
طور سنتی تجلیل از نوروز را به یما(جمشید) فرمانروای اساطیر بلخ نسبت میدهند. در
آن وقت آریایی ها شش روز اول فروردین ماه را جشن میگرفتند که پنج روز اول آن به
نام نوروز عامه و روز ششم به نام نوروز بزرگ یا نوروز خاصه موسوم بوده است.
نوروز عامه که پنج روز را در بر میگرفت عموم
مردم در آن سهم میگرفتند ، اما نوروز بزرگ مخصوص پادشاهان و اراکین بلند مرتبت
بود.
به استناد از فرهنگ لغات ادبی ، نوروز بزرگ نام
یکی از نغمه های موسیقی نیز بوده که در همین روز نواخته میشد(1). منوچهری در بیتی
از آن چنین یاد کرده است:
نوروز بزرگم بزن ای مطرب امروز زیرا که بود نوبت نوروز به
نوروز
برزن غزل
نغز ودل انگیز ودل افروز ور نیست ترا بشنو و از مرغ
بیاموز(2).
به بیان دیگر « نوروز به معنای روز نو و نخستین
روز فروردین ماه است. در آن روز خورشید به برج حمل میرسد و در آن لحظه (تحویل سال
) شب و روز با هم برابر میشوند و آن روز اول بهار است که به آن اعتدال ربیعی
(برابران ) بهاری میگویند.» (3)
دربارۀ نوروز و فرهنگ تجلیل و برگزاری از این روز در درازای تاریخ
اکادمیسین دکتور عبدالاحمد جاوید اثری نوشته زیر نام « نوروز خوش آیین » که تا حال
دوباره به زیور چاپ آراسته گردیده است. بار اول در جنوری 1999 برابر به جدی 1378 –
از طرف «انجمن فرهنگ افغانستان» در شهر «لیموز» فرانسه و بار دوم به اثر تقاضا و
خواهش مکرر فرهنگ دوستان به کوشش سرمحقق حسین فرمند و جاوید فرهاد به قطع و صحافت
مناسب و زیبا توسط مطبعه نعمانی در سال 1384 خورشیدی به تیراژ هفتصد جلد چاپ و نشر
گردید که در برگیرنده (108) صفحه میباشد.
کتاب با سخن ناشر آغاز می شود و زیستنامه
اکادمسین جاوید، مقدمه سرمحقق حسین فرمند فهرست،پیشگفتار چاپ های اول و دوم را به
دنبال دارد مولف خوش ذوق این بیت زیبا را مطلع کارش قرار داده است:
موسم گل است و جشن نوروزی دل تان شاد و لب تان خندان باد
پیوست به آن در مورد پیشنۀ تاریخی نوروز و تجلیل
از این خجسته روز توسط ملتها بحث مفصل دارد و نگاشته است که پیشین از پذیرش آیین
مسیحیت در امپراتوری روم ، سال جدید با اورمزد روز یعنی اول فروردین ابتدای برج
حمل آغاز میشد.
همین گونه سال نو انگلیسها چند قرن پیش در 21
مارچ مقارن اول حمل شروع میگردید و سه هزار پیش از میلاد سومریها باور داشتند که
(الهه باروری ) در سه هر سال نو دوباره به دنیا می آید و به پیشواز قدوم او غله ها
و گیاه ها میرویند و زمین سبز و خرم میشود. بنابرهمین اعتقاد بابلی ها نیز به
پیروی از سومریها مطابق به آیین خویش از نوروز تجلیل به عمل می آوردند . اما
آریایی ها سال را به دو فصل گرما و سرما تقسیم کرده بودند و آغاز هر دوفصل را که
جشن نوروز و مهرگان بود با خوشی و سرور برگزار مینمودند.
در تقویم اویستا یک سال دوازده ماه و هر ماه سی
روز شد و هر روز اسم خاص داشت که اولین روز آن اورمزد روز یعنی روز آهورامزدا
(سرور دانا) بود. بنابراین بارو، اولین روز سال عظمت و شکوه بیشتر یافت . منوچهری
در بیتی اورمزد روز را اینطور بازتاب داده است :
بوستان بانا ! حال و خبربستان چیست؟
اندرین بستان ، چندین طرب و مستان چیست؟
گل سَرِدَستان بنموده در آن دستان چیست؟
اورمزد است خجسته سرسال و سرماه (4)
اکادمسین جاوید بازتاب جشن نوروز این فرهنگ
پسندیده باستانی را در ادبیات کهن و گهر بار دری مورد تحقیق قرار داده ، با استناد
به ابیاتی از شعرای نامدار زبان فارسی دری که به مناسبت نوروز سروده شده شکوه و
عظمت این جشن دیرینه و بهینه را به تصویر کشیده است.نخست سروده یست از فردوسی که
در وصیت دا را به سکندر سروده و در آن از فروشکوه نوروز اینگونه یاد آور شده است:
نگه دار این فروجــــشن سده همــان فر نوروز و آتـــشکده
همان اورمزد همان روز مهر بشوید به آب خردجان و
چهر
(ص
3)
شهاب سروده است:
نوروز فراز آمد با اختر فیروز با اختر فیروز فراز آمد نوروز
( ص 4)
مسعود سعد:
فروردین است و روز فروردین شادی و طـــرب را کــــند
تلقین
( ص 4 )
استاد جاوید پس از مرور به پشینۀ نوروز در مورد
چگونگی برگزاری این روز از زمانه های هخامنشیان و اشکانیان تا عصر حاضر پرداخته و
نوشته است که در عهد ساسانیان به روز نوروز موبد موبدان با جام زرین ، انگشتری ،
درم و دیناری شمشیری ، کمانی، دواتی و قلمی همراه با یک دسته سبزۀ نورسته نزد شاه
می آمد به ستایش و نیایش میپرداخت و پس از آن بزرگان دولت هر کدام بنوبه باریاب
میشدند . به موعظۀ موبد موبدان گوش میدادند
که خطاب به شاه میگفت : شاها دیرزی، شادباش، انوشه خور به جام جمشید ، سرت
سبز باد و جوانیت جاودان.
مؤلف در ضمن رسوم برگزاری نوروز در عهد ساسانیان
به آداب و مراسم برگزاری جشن نوروز در آیین زردشتی پرداخته و یکی از ویژه گیهای
این روز رسم آب پاشان را وانمود ساخته است. و آن طوری بود که مردم سحرگاه از
جویبارها آب می برداشتند و بر سر وروی یگدیگر می پاشیدند این عرف در بیتی بس زیبا بازتاب
یافته که چنین است:
بود آب پاشان به رسم عجم که کسری شگون
کرده بوده ست و جم
(
ص 5)
نویسنده اثر رسم کنونی گلاب پاشی و عطر پاشی به
سرو صورت یگدیگر در روز نوروز را یاد بودی از همان آب پاشان میداندکه مناسبتی به
فرشتۀ آب دارد. استاد جاوید به نقل از رسالۀ تحقیقی پروفیسور هیننگ (Henning) که راجع به سنگ نبشته های کوشانیان انجام داده نگاشته
است که در روزگار سامانیان مراسم برگزاری روز نوروز بیشتر در آتشکده ها و معابد
برگزار میشد. در نوبهار آتش می افروختند و مردم از صبح تا شام به شادی و نیایش
میپرداختند بهار در آن روزگار مفهوم بتکده و تراش تازه را افاده مینمود و در ضمن
نوبهار نام یک روز نیز بود اما نوبهار بلخ، شاه بهار غزنی و گلبهار کاپیسا به گمان
غالب نام بتکده ها بوده و در اشعار همین معنا را افاده مینماید.(5) به گونۀ مثال
در بیتی از فرخی مشاهده میکنیم:
وای دردا که کنون برهمنان همه هند جای سازند بتان را دگر از
نوبه بهار
( ص 7)
فرالاوی سروده است:
نه همچو روی خـــوبت گل بــهار نه چـــون تو، بــه نـیـکویـی بت بــهار
(ص 7 )
نوبهاربه معنای بالا در بیتی از دقیقی :
به بلخ گزین شد بدان نوبهار که یزدان پرستان
آن روزگار
مران خانه را داشتندی چنان که مرمکه را این
زمان تازیان
(ص 7 )
استاد جاوید به استناد منابع و مآخذ در وصف
ساختمان و تزئینات معبد نوبهار بلخ پرداخته و در ارتباط برگزاری مراسم نوروز و
گرفتن باج و خراج دوره عباسیان که به طور رسمی تجلیل میشد اشاره نموده، با ارائه
چند بیت از شاعران عربی گفته هایش را استحکام بخشیده است. همین گونه به رویت لباب
الالباب عوفی در مورد برگزاری جشن نوروز در ماورأ النهر نگاشته است:« وقتی خورشید
به حوت آید همان روز لکلک به همان دیار آید و خلق در رسیدن او شادی کنند و او را
مبشر قدم بهار خوانند:
بشارت آورد نوروز ما را هر زمان لکلک کند
غمگین دل ما زان بشارت شادمان لکلک
دبیرستان است گویی آشیان و کودکان گنجشک نشسته چون یکی پیر معلم درمیان لکلک» (6)
نویسنده به استشهاد منابع در مورد برپایی جشن
نوروز در بخارا نگاشته است که پیش از فرا رسیدن نوروز به دروازۀ غوریان به سوگ سیاووش
می نشستند و نوحه میکردند و خروسی را قربان میکردند و پس از این مراسم مدت بیست
روز اخیر سال را بازار مینمودند و در روز بیست و یکم نوروز را جشن میگرفتند.
در
سمرقند جوانان به روز نوروز در محلات رصد، جواز کاغذ و خواجه چوپان به میخواره گی
و عیش و طرب میپرداختند . جهانگیربه همین مناسبت سروده است:
شب
نوروز ، زمی بسکه شدم بیخود و مست
شب و روز است برابر به من باده پرست
(ص 12)
در روزگار غزنویان جشن بهار و برگزاری مراسم
نوروز با هم یکجا شد از اینرو زیباترین اشعار در وصف بهار و نوروز در همین عهد به
مشاهده میرسد، طور مثال بیتی از فرخی را به مشاهده میگیریم:
فرخنده باد برمَلِک این روزگار عید وین فصل فَر خجسته و نوروز دلستان
همچنان اکادمسین دکتور جاوید در رابطه به انتخاب
نوروز به حیث روز اول سال در عهد جلال الدین ملکشاه سلجوقی نوشته است که در عهد
ملکشاه سلجوقی تقویم قمری بود تا وقتی که در روز جمعه ماه رمضان 471 هــ. ق با سال
نو 458 خورشیدی مطابق 1079 عیسوی برابر افتاد. شاه منجمان و ریاضی دانان چون
ابوالمظفر اسفزایی هروی، عمر خیام ،
ابوالحسن لوگری و عبدالرحمان خازنی را مؤظف ساخت که تقویم شمسی را ترتیب نمایند.
به اساس محاسبات نجومی آغاز سال در همین روز به نقطۀ اعتدال ربیعی قرار گرفت ، از
آن روز بدینسو نوروز اول سال و سرآغاز بهار شد.بدین اساس نوروز آغاز سال وضعی و هم
طبیعی است. متعاقباً به فراز و فرود های تجلیل از این روز پرداخته و متذکره شده
برای برپایی هر چه با شکوهتر از نوروز به آن صبغۀ مذهبی بخشیدند طور مثال میگویند
در همین روز شاه ولایت مآب به کرسی خلافت نشست، در نوروز به حضرت موسی (ع) وحی
نازل شد، در همین روز انگشتر حضرت سلیمان (ع) پس از چهل روز پیدا شد و... همچنان
روایت های اساطیری در باب نوروز پیش از اسلام نیز وجود دارد. مانند : در نوروز
کیومرث به پادشاهی رسید و یا در نوروز جمشید از آب نیشکر نوشید و شکر را شناختند،
بدین مناسبت هدیه دادن شکر و شیرینی در نوروز رایج میباشد.(7)
شماری برگزاری جشن و نامگذاری نوروز را به جمشید، شاه اسطوره یی نیز نسبت
میدهند . روایت شده که جمشید پس از پیروزی به دیوان و زنگیان (سیاهان) غنایم
فراوان به دست آورد بر تخت جلوس کرد خورشید به تاج زرینش تابید و جلایش از او
نمودار شد به دادگری پرداخت و مردم در آن روزشادمانی کردند و آن روز را نوروز
نامیدند . فردوسی از این مراسم در سروده یی چنین یاد آوری کرده است:
... سرسال نو هرمز فروردین برآسوده رنج تن، دل
زکین
به نوروز نو شاه گیتی فروز برآن تخت بنشست پیروز
روز
بزرگان به شادی بباراستند می و رود و
رامشگران خواستند
چنین جشن فرخ از آن روزگار بمانده از خسروان یادگار
(8)
عبدالحی گردیزی در کتاب زین الاخبار به همین
موضوع اشاره کرده و نگاشته است: « این روز را نوروز بزرگ گویند زیرا که سرسال باشد
و شب با روز برابر ... و رسم مغان اند... اندرین روز جمشید از حرب سیاهان و دیوان
باز آمد با ظفر و پیروزی و غنیمت فراوان .»(9) استاد جاوید ابیاتی از نظامی را سند
آورده که در باب نوروز سروده است:
دگر عادت آن بود که آتش پرست همه سال با نو عروسان نشست
به نــوروز جــمشید و جشن سده کـــه نــو گشنی آیــین آتــشکده
زهر سو عروســـان نادیده شوی زخانه برون تاختندی به
کوی
رخ آراسته ، دستـــها پر نـــگار به شادی دویـدندی از هر کنار
... همه کارشان شوخی ودلبری گه افسانه گویی، گه افسونگری
جز افسون چراغی نیفروخ|ــتند جز
افسانه چیزی نیاموختند....
در کتاب نوروز خوش آیین آمده که یکی از مراسم
دیگر نوروزی آماده ساختن تخم (بیضه) مرغ رنگ شده و میناتوری شده میباشد زیرا
آریایی ها تخم را نشانۀ آغاز آفرینش میدانستند.
و پس از آن استاد جاوید در اثرش به رسم سفرۀ هفت
سین و توجه ادیان به عدد هفت پرداخته و بعد عرف سمنک پزی را که نذر حاجت ها و
مرادهاست با شیوۀ پخت پز آن تشریح نموده است. همینگونه در رابطه به آماده گی های
که به مناسبت نوروز گرفته میشود و آمدن پرنده های هژده گانه و باورهای مردم دربارۀ
نوروز و چگونه گی تجلیل از این روز در شهرها و روستاها بحث مفصل کرده و مکثی در
مورد نوروز و میلۀ گل سرخ ولایت بلخ دارد. در اخیر از مراسم تجلیل نوروز در ایران،
مصر ، ترکیه، هند وسایر ولایات افغانستان معلومات داده، افسانه بابه نوروز را پی
گرفته و با اشعار بهاریه اثر خویش را حسن اختتام بخشیده است:
از این فرخنده فروردین و جشن نوروزی
نصیب خسرو عادل سعادت باد و پیروزی
فرآیند سخن اینکه نوروز جشن فرهنگی و مردمی است
که با هیچ کیش و آیینی پیوند ندارد . طوریکه در این مقالت به دیدۀ آمد استاد جاوید
در اثر نوروز خوش آیین همه ابعاد این رسم را به بررسی گرفته و از تجلیل آن در
زمانه های مختلف نگاشته است این نتیجه را به دست میدهد که جشن نوروز در حقیقت
پذیرایی از فرا رسیدن بهار پس از سرمای زمستان است. فصل باروری و باز زنده شدن
جهان می باشد . و پدرود با انجماد و افسرده گی ها به شمار می آید.
منابع :
1- محمد امین ادیب طوسی، فرهنگ لغات ادبی ، جلد
دوم، انتشارات انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران، تهران : 1388 خورشیدی ، ص ص
947 تا 975.
2- منوچهری دامغانی ، دیوان ، به کوشش دکتور
محمد دبیر سیاقی ، چاپ چهارم ، انشتارات شرکت قلم، تهران : 1381 خورشیدی ، ص 165.
3- به سرپرستی حسن انوشه، فرهنگنامه ادب فارسی ،
چاپ دوم ، جلد دوم ، نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلایم ، کتابخانه ملی ایران: 1381
خورشیدی ، ص 1386.
4- اکادمسین دکتور عبدالاحمد جاوید، نوروز خوش
آیین ، چاپ دوم ، انشتارات مطبعه نعمانی ، کابل 1384 خورشیدی ، ص 3 {صفحات پایین
ابیات در متن همه مربوط به همین اثر است.}
5- همانجا ص 7.
6- نوروز خوش آیین ، ص 10.
7- همانجا ، ص 19.
8- حکیم ابوالقاسم فردوسی ، شاهنامه فردوسی ،
چاپ سوم، انتشارات پیام عدالت، تهران : 1389 خورشیدی ، ص 29 .
9- نوروز خوش آیین، ص 21.
