مولانا نیاز احمد فانی : مرشد نیاز احمد معروف به خلیفه صاحب گل آقا جان، متخلص به فانی، پسر مرشد نیک محمد جان، نوادۀ شیخ محمد جان در سال 1315 خورشیدی در کابل به دنیا آمد.

مولانا نیاز احمد فانی :

مرشد نیاز احمد معروف به خلیفه صاحب گل آقا جان، متخلص به فانی، پسر مرشد نیک محمد جان، نوادۀ شیخ محمد جان در سال 1315 خورشیدی در کابل به دنیا آمد.

جدش شیخ محمد جان که از نزد مرشد محمد اسلم جان خرقۀ خلافت و اجازۀ ارشاد داشت، در سال 1303 خورشیدی خانقاه علاءالدین علیا واقع چهاردهی کابل را ایجاد نمود. وی در کنار مسلک تصوف شاعر نیز بود و در شعر ابن احمد تخلص می کرد. منظومه هایی از او به جامانده که تا هنوز چاپ نشده و توسط بازمانده گانش در خانقاه علاءالدین محفوظ است.

شیخ محمد جان در 9 سرطان 1316 خورشیدی وفات نمود و پسرش نیک محمد جان به مسند خلافت پدرنشت. ایشان نیز در سال 1345 خورشیدی چشم از جهان بست و پسرش (مرشد نیاز احمد فانی) مسؤولیت خانقاه راعهده دار گردید.([1])

موصوف طبع شعری داشت و در سروده هایش فانی تخلص میکرد. دیوان اشعارش تا حال دوبار چاپ شده است.

فانی مکمل چهار طریقه و چهارده خانوادۀ فقر بود وهر چهار طریقه را به مریدان تلقین مینمود. ایشان در مذهب از امام ابو حنیفه^(رح) پیروی میکرد شیخ متشرع و خادم راستین اصحاب طریقت بود، او همیش از خداوند^(ج) میخواست که او را قدرت و نیروی بیشتر برای خدمت به اصحاب طریقت عنایت فرماید و با تضرع چنین التجار مینمود :

الهی هم به حق ذات پــــاکت     به حــق عـــاشقان دردنـــاکت

   به فانی کن اعطا توفیق خدمت            کند خدمت به اصحاب طریقت

مولانا نیاز احمد فانی، شخصیت معروف عرفانی و تصوفی عصر حاضر خلق نیکو و اخلاق حمیده داشت. گفتارش بسیار ملایم بود آرام، آهسته و صمیمی صحبت مینمود، زنده گی فقیرانه را دوست میداشت و از تظاهر و تجمل دوری میجست.

استاد احسان صیقل در کتاب «روضة الیقین فی سیرت سیدالمرسلین» در بارۀ شخصیت مولانا فانی چنین نگاشته است: «جناب شان حلیم، صبور، دلسوز، مهربان، سخاوتمند، روشن کننده دلها، خدمتگزار صادق اهل شرعیت و طریقت به کمال افتخار میباشد. وجود مبارکش آفتاب بدون زوال جهان تصوف در عصر شان به شمار میرود.»([2])

مولانا نیاز احمد فانی در عرصۀ تصوف مریدان و خلفای زیادی را تربیت و تقدیم نموده است. از جملۀ خلفای نامدارش، میتوان از جناب آغا برادر مسؤول خانقاه دولت شاهی، جناب گلاب الدین جان خلیفه بت خاک، الحاج اجرالدین ویس، مولوی دلاور خان، مولوی محمد رستم خان مشهور به مولوی بزرگ، مخدوم عبدالعلیم خلیفۀ نهرین، استاد محمد احسان صیقل، عبدالواحد سیدی خلیفۀ مزارشریف، و همچنان مریدان مفسرش مولوی عبدالخالق و مولوی محمد هاشم استاد دارالعلوم کابل نامبرد، که همه در نزد مولانا نیاز احمد فانی زانوزده، فیض گرفته اند.

شرایط پذیرش مرید، نزد مولانا فانی چهار اصل زیر بود:

1- سالک داوطلب و موافق باشد.

2- به احکام شریعت پا بند باشد.

3- اعتقاد به مرشد و پیران طریقت داشته باشد.

4- دوام  ذکر و حضور مرید.

با داشتن چهار اصل فوق مرید استخاره میکرد، در صورتیکه نصیبش میبود در خانقاه به حیث مرید مبتدی پذیرفته میشد، نخست لطایف ذکر خفیه طریقه نقشبندیه، با شرایط و اراکانش به وی تعلیم و ارشاد میگردید([3]).

در نظر مرشد نیاز احمد فانی دین اسلام، دین عدالت، مساوات، برادری، امانت داری، برده باری، از خود گذری، راستی ، سخاوت و همدردیست و این دین آسمانی به منظور زدودن جهل و نادانی و فقر و بیچاره گی و تمام عواملیکه باعث بدبختی میگردد، فرود آمده و ما را به سوی آموزش علم، ساختار اجتماع سالم اخلاقی و مترقی فرا میخواند. به منظور رسیدن به این امر مهم که فلاح و رستگاری را به ارمغان می آورد. همانا اطاعت از او امر الهی و شریعت غرای محمدی رکن و اصل متین میباشد. پس بر مرید لازم است تا مطیع او امر خداوند^(ج) باشد. زیرا حفظ و نگهداشت امور شرعی طالب راه حق را برای ارتقا به مراحل بعدی و کسب مقامات تصوفی مستعد میسازد. اما بدون تقویۀ ایمان و اجرای اعمال صالحه و ظاهر آراسته به شریعت، طی طریق و کسب معرفت ناممکن به نظر می آید.

شیخ نیاز احمد فانی در کتاب «ریاض العرفان» راجع به چگونه گی طریق و کسب مقامات توضیحات ارایه نموده که رهنمای خوبی برای روهروان و ادی طریقت است.

مولانا فانی به تاریخ 21/10/1386 خورشیدی برابر سه محرم الحرام 1428 قمری داعی اجل را لبیک گفت و در جوار خانقاه مذکور پهلوی مرقد پدرش به خاک سپرده شد، تربش زیارتگاه عام است.([4])

آثار فانی :

1- روضة الیقین فی سیرت المرسلین که سال 1388 خورشیدی در 156 صفحه با مقدمۀ الحاج محمد احسان صیقل در مطبعه سلطانی به چاپ آراسته گردیده است.کتاب مذکور منثور بوده حاوی روایات، احادیث، سیرت و معجزات پیامبر اسلام محمد^(ص) میباشد و در برخی موارد نظر به ضرورت از شعر و کلام منظوم نیز استفاده شده است.

2- ریاض العرفان : اثر منظوم مولانا نیاز احمد فانی میباشد که تا حال دو بار چاپ گردیده است.  چاپ دوم آن که در 389 صفحه از طرف انتشارات نعمانی در بهار 1386 خورشیدی منتشر گردیده است، که از لحاظ محتوا شامل دو بخش میباشد.

در بخش نخست موضوعات طریقتی و شرح مراحل و مقامات طریقۀ مذکور و معرفی چهارده خانواده فقر به نثر تحریر گردیده و بخش دیگر آن منظوم میباشد که  موضوعاتی، مانند: حمد، مناجات، نعت، حکایات عرفانی، فضیلت ماه مبارک رمضان، معرفی شماری از متصوفین، عشق، تقوا، پرهیزگاری، توبه، توکل، آداب خانقاه و ... شامل میباشد که در قالب غزل، مثنوی و مخمس سروده شده است، به گونه مثال ابیاتی از ریاض العرفان: 

نگهت تا تــار دارد یـــارمـــا     شعـلۀ انـــوار دارد یـــارمـــا

تیر مژگان را چوبگشاید دمی      کشته گان بسیار دارد یار مــا

                                                *   *   *                              (ص298)

نار عشق آنست که سوزد جمله گی       غیر آن معشوق واحــد بیشکی

نار عشق دیگر نه گنجد در قلم        غیر معشوق جمله را سازد عـدم

عاشقان را وصف ها باشد بسی      در نمی گنجد به فهم هر خـسی

                                                   *      *     *                                 (ص199)

الهی عـــاشـــقان را پــرشــرر کن      تــو نخلستان عشق را پـــرثمر کـــن

دبیرستان عـــــشق را مستقر کــــن      عبیرستــان عـــشق را پر اثـــر کـــن

که دین و ملت و ایمان عشق است       یقین و هــمت و احسـان عشق است

بیبن فانی که از عشقش نزار است      به گـــلزار جمالش خوشگـوار است

مراقب روز و شب در انتظار است       بــه شوق دیـــدن روی نـــگار است

                                  که ره رو رهبرو رهدان عشق است

                  شۀ نقشبند، بلاگردان عــــشق است

                                                                      (ص 200)

---

- الحاج مولانا نیاز محمد فانی، ریاض العرفان، چاپ دوم، انتشارات لغمان، کابل: 1386ش ، ص اول.[1]

-  الحاج نیاز احمد فانی، روضه الیقین فی سیرت سیدالمرمسلین، مطبعه سلطانی، کابل: 1388 خورشیدی، بخش زنده گینامه.[2]

- خانقاه های امروز کابل، ص 99.[3]

- روضه الیقین فی سیرت المرسلین، صفحه اول زنده گینامه، همچنان در نشانه سنگ مرقدش نیز همین تاریخ حک میباشد.[4]